DEHB Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), modern yaşamın karmaşıklığıyla birlikte giderek daha fazla tanınan ve üzerinde araştırmaların yoğunlaştığı, dikkat kontrolü ve davranış düzenlemesinde zorluklarla karakterize edilen bir nörogelişimsel bozukluktur.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu(DEHB) Nedir?

Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu(Attention-deficit/hyperactivity disorder-ADHD) çocukları etkileyen en yaygın ruhsal bozukluklardan biridir. DEHB belirtileri arasında;

• Dikkatsizlik(odaklanamama)
• Hiperaktivite(ortama uygun olmayan aşırı hareketler)
• Dürtüsellik(düşünmeden o anda ortaya çıkan aceleci davranışlar) yer almaktadır.

DEHB kronik ve zayıflatıcı bir bozukluk olarak kabul edilmektedir ve bireyin akademik ve mesleki başarıları, kişiler arası ilişkileri ve günlük işlevleri de dahil olmak üzere hayatının birçok yönünü etkilediği bilinmektedir. DEHB, uygun şekilde tedavi edilmediğinde çocuklarda zayıf öz saygıya ve sosyal işlevlere yol açabilmektedir. DEHB'li yetişkinler, muhtemelen yaşamları boyunca daha yüksek düzeyde eleştiriye maruz kalmalarından kaynaklanan zayıf öz-değer, eleştiriye karşı hassasiyet ve artan düzeyde özeleştiri yaşayabilmektedir.

Çocukların tahmini %8,4'ü ve yetişkinlerin %2,5'i DEHB'ye sahiptir. DEHB genellikle ilk olarak okul çağındaki çocuklarda sınıf içinde huzursuzluğa veya okul ödevlerinde sorunlara yol açtığında tespit edilmektedir. Belirtilerin ortaya çıkış biçimindeki farklılıklar nedeniyle erkek çocuklarda kızlara kıyasla daha yaygın olarak teşhis edilmektedir. Ancak bu, erkek çocuklarda DEHB görülme olasılığının daha yüksek olduğu anlamına gelmemektedir. Erkek çocuklarda hiperaktivite ve diğer dışsallaştırışı belirtiler görülürken, kız çocuklarda hareketsizlik görülmektedir.

DEHB Belirtileri Nelerdir?

Birçok çocuk hareketsiz oturmada, sıra beklemede, dikkatini vermede, hareketli olmada ve dürtüsel davranmada sorunlar yaşayabilmektedir. Ancak, DEHB için tanı kriterlerini karşılayan çocuklar, hiperaktivite, dürtüsellik, organizasyon ve/veya dikkatsizlik semptomlarının yaşlarına veya gelişim düzeylerine göre beklenenden belirgin şekilde daha fazla olmasıyla farklılık göstermektedir. Bu belirtiler önemli ölçüde probleme yol açmakta ve evde, okulda veya işte ve ilişkilerde sorunlara neden olmaktadır. Gözlenen belirtiler, bireyin meydan okumasının ya da görevleri veya talimatları anlayamamasının bir sonucu değildir.

DEHB'nin üç ana türü vardır:

• Dikkatsiz DEHB
• Hiperaktif/dürtüsel DEHB
• Karma DEHB

Tanı, belirli bir süre boyunca ortaya çıkan ve son altı ay içinde fark edilen kalıcı semptomların varlığına dayanmaktadır. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu her yaşta teşhis edilebilirken, çocuklukta başlamaktadır. Teşhis konulurken, belirtilerin birey 12 yaşına gelmeden önce mevcut olması ve birden fazla ortamda zorluklara neden olması gerekmektedir. Örneğin, belirtiler sadece evde ortaya çıkmamalıdır.

Dikkatsiz DEHB

Dikkatsizlik, görevde kalma, odaklanma ve organizasyon ile ilgili zorlukları ifade etmektedir. Bu tür DEHB tanısı için aşağıdaki belirtilerden altısının -17 yaşında veya daha büyük bireyler için beşinin- sıklıkla görülmesi gerekmektedir:

• Ayrıntılara çok dikkat etmez veya okul ya da iş görevlerinde dikkatsizce hatalar yapar.
• Dersler, konuşmalar veya uzun okumalar gibi görevlere veya etkinliklere odaklanmakta sorun yaşar.
• Kendisiyle konuşulduğunda dinlemiyor gibi ya da başka bir yerdeymiş gibi görünür.
• Talimatları takip etmez ve okul ödevlerini, ev işlerini veya iş görevlerini tamamlamaz. Görevlere başlayabilir ancak hızla odağını kaybeder.
• Görevleri ve işleri organize etmekte sorun yaşar. Örneğin; zamanı iyi yönetemez, dağınık, düzensiz işler yapar, son teslim tarihlerini kaçırır.
• Rapor hazırlamak ve form doldurmak gibi sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır veya hoşlanmaz.
• Okul kağıtları, kitaplar, anahtarlar, cüzdan, cep telefonu ve gözlük gibi görevler veya günlük yaşam için gerekli olan şeyleri sıklıkla kaybeder.
• Kolayca dikkati dağılır.
• Ev işlerini yapmak ve ufak tefek işleri halletmek gibi günlük görevleri unutur. Daha büyük gençler ve yetişkinler telefon çağrılarına cevap vermeyi, faturalarını ödemeyi ve randevularına gitmeyi unutabilir.

Hiperaktif/Dürtüsel DEHB

Hiperaktivite, kıpırdanma, aşırı enerji, hareketsiz oturmama ve konuşkan olma gibi aşırı hareketleri ifade etmektedir. Dürtüsellik, sonuçları düşünülmeden alınan kararları veya eylemleri ifade etmektedir. Bu tür DEHB tanısı için aşağıdaki belirtilerden altısının -17 yaşında veya daha büyük bireyler için beşinin- sıklıkla görülmesi gerekmektedir:

• Ellerini veya ayaklarını oynatır veya vurur ya da oturduğu yerde kıpırdanır.
• Oturduğu yerde kalamaz(sınıfta, işyerinde).
• Uygun olmayan yerlerde koşturur veya tırmanır.
• Sessizce oyun oynayamaz veya boş zaman aktiviteleri yapamaz.
• Sanki bir motor tarafından sürülüyormuş gibi her zaman hareket halindedir.
• Çok fazla konuşur.
• Bir soru tamamlanmadan önce cevabı ağzından kaçırır. Örneğin; insanların cümlelerini tamamlayabilir, konuşmalarda konuşmak için sabırsızlanabilir.
• Sıra beklerken olduğu gibi sırasını beklemekte zorluk çeker.
• Başkalarının sözünü keser veya araya girer. Örneğin; konuşmaları, oyunları veya etkinlikleri keser veya başkalarının eşyalarını izinsiz kullanmaya başlar. Daha büyük gençler ve yetişkinler başkalarının yaptıklarını devralabilir.

Kombine DEHB

Bu tip DEHB, hem dikkatsiz hem de hiperaktif/dürtüsel tipler için her iki kriter de karşılandığında teşhis edilmektedir.

DEHB Nasıl Teşhis Edilebilir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tipik olarak ruh sağlığı uzmanları veya birinci derece sağlık görevlileri tarafından teşhis edilmektedir. Psikiyatrik bir değerlendirme, hasta ve bakıcıların semptomları tanımlamasını; hasta, bakıcılar ve öğretmenler tarafından ölçek ve anketlerin doldurulmasını, tam psikiyatrik ve tıbbi geçmişi, aile geçmişini ve eğitim, çevre ve yetiştirme ile ilgili bilgileri içermelidir. Diğer tıbbi durumları ekarte edecek bir tıbbi değerlendirme için sevk de içerebilmektedir.

Öğrenme bozuklukları, duygudurum bozuklukları, anksiyete, madde kullanımı, kafa travmaları, tiroid rahatsızlıkları ve steroid gibi bazı ilaçların kullanımı gibi çeşitli durumların DEHB'yi taklit edebileceğini unutmamak önemlidir. DEHB ayrıca karşıt olma karşı gelme bozukluğu veya davranım bozukluğu, anksiyete bozuklukları ve öğrenme bozuklukları gibi diğer ruh sağlığı durumlarıyla birlikte görülebilmektedir. Bu nedenle, tam bir psikiyatrik değerlendirme çok önemlidir. DEHB tanısı için belirli bir kan testi veya rutin görüntüleme bulunmamaktadır. Bazen hastalar ek psikolojik testler(nöropsikolojik veya psikoeğitimsel testler vb.) için yönlendirilebilmekte veya semptomların şiddetini değerlendirmek için bilgisayar tabanlı testlere tabi tutulabilmektedir.

DEHB'nin Nedenleri Nelerdir?

Bilim insanları DEHB'nin spesifik nedenlerini henüz tespit edememiştir. Genetiğin DEHB'ye katkıda bulunduğuna ve birkaç genin bozuklukla bağlantılı olduğuna dair kanıtlar artmakla birlikte, bozukluğun nedeni olarak belirli bir gen veya gen kombinasyonu tanımlanmamıştır. Bununla birlikte, DEHB'li bireylerin akrabalarının da sıklıkla etkilendiğini belirtmek önemlidir. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu olan çocukların beyinlerinde, bu rahatsızlık olmayan diğer çocuklara kıyasla anatomik farklılıklar olduğuna dair kanıtlar bulunmaktadır. Örneğin, DEHB'li çocukların gri ve beyaz beyin maddesi hacmi azalmış ve belirli görevler sırasında farklı beyin bölgesi aktivasyonu sergilemişlerdir. Daha ileri çalışmalar, DEHB'de beynin ön loblarının, kaudat çekirdeğinin ve serebellar vermisin etkilendiğini göstermiştir. Düşük doğum ağırlığı, erken doğum, hamilelik sırasında toksinlere(alkol, sigara, kurşun, vb.) maruz kalma ve hamilelik sırasında aşırı stres gibi genetik olmayan bazı faktörler de bozuklukla ilişkilendirilmektedir.

DEHB Nasıl Tedavi Edilir?

DEHB tedavisi genellikle terapi ve ilaç müdahalesinin bir kombinasyonunu içermektedir. Okul öncesi çağdaki ve daha küçük çocuklarda, önerilen ilk basamak yaklaşım, ebeveyn yönetimi eğitimi ve okul müdahalesi şeklinde davranışsal stratejileri içermektedir. Ebeveyn-Çocuk Etkileşim Terapisi(PCIT), DEHB ve karşı gelme bozukluğu olan küçük çocuklara yardımcı olmak için uygulanan kanıta dayalı bir terapi yöntemidir.

DEHB ve Okul Çağındaki Çocuklar

Öğretmenler ve okul personeli, davranış ve öğrenme sorunlarının değerlendirilmesine yardımcı olmak için ebeveynlere ve doktorlara bilgi sunarak davranış eğitimine yardımcı olmalıdır. Ancak okul personeli DEHB teşhisi koyamaz, tedavi konusunda karar veremez veya bir öğrencinin okula devam edebilmesi için ilaç almasını zorunlu kılamaz. Bu kararları sadece ebeveynler ve veliler çocuğun sağlık uzmanıyla birlikte vermelidir.

DEHB ve Yetişkinler

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu teşhisi konan birçok çocuk, yaşamlarının ilerleyen dönemlerinde de bozukluk kriterlerini karşılamaya devam edecek ve sürekli tedavi gerektiren bozukluklar gösterebilecektir. Ancak bazen DEHB tanısı çocukluk döneminde gözden kaçabilmektedir. DEHB'li birçok yetişkin, bu bozukluğa sahip olduğunun farkında değildir. Kapsamlı bir değerlendirme tipik olarak geçmiş ve mevcut semptomların gözden geçirilmesini, tıbbi muayene ve yetişkin derecelendirme ölçeklerinin veya kontrol listelerinin kullanımını içermektedir. Dikkat dağıtıcı unsurları en aza indirmenin ve yapı ve organizasyonu artırmanın yolları gibi davranış yönetimi stratejileri ve yakın aile üyelerinin desteği de yardımcı olabilmektedir.