Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), dikkat, konsantrasyon, hareketlilik ve dürtülerin kontrolündeki sorunlarla kendini belli eden; çocukluk çağında en sık görülen psikiyatrik bozukluklardandır. DEHB’ye sahip öğrencilerin sahip olduğu bozukluğun erken teşhis edilmesi ve eğitime erken başlanması bu öğrencilerin sağlıklı ve uyumlu bir yaşantı sürdürebilmeleri açısından önemlidir. Çocuklardaki bu bozukluğun çoğunlukla eğitim öğretime başladıktan sonra fark edildiği görülmektedir. “Çocuğum çok hareketli, yerinde durmuyor. Dikkati çabuk dağılıyor, eşyalarını sürekli kaybediyor. Çocuğum çok hiperaktif!” gibi cümleleri sıklıkla duyabilir ya da siz de çocuğunuz için aynı değerlendirmeyi yapabilirsiniz. Günümüzde her hareketli çocuğu “hiperaktif” olarak tanımlamak gibi yanlışlar çok fazla yapılmaktadır. Burada önemli olan şey çocuktaki hareketliliğin yaşının gelişim özelliklerinden kaynaklı olup olmadığını değerlendirmektir. Odaklanma ve dikkat için herkesin belirli bir kapasitesi vardır. Bu yüzden her bireyin bireysel farklılıklarını gözeterek değerlendirmek önemlidir. Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun özelliklerini tanımak bize değerlendirme yaparken yardımcı olacaktır.

Bir çocuğun DEHB’li olarak değerlendirilebilmesi için aşağıdaki belirtilerin en az 6 tanesinin en az 6 aydır sürüyor olması gereklidir:

Dikkatsizlik Belirtileri:

• Ayrıntılara özen göstermez ya da okul çalışmalarında dikkatsizlikten kaynaklanan hatalar yapar.
• İşlerini yaparken ya da oyun oynarken dikkatini stabil tutmakta güçlük çeker.
• Çoğu kez kendisiyle konuşulurken dinlemiyor gibi gözükür.
• Verilen yönergeleri izlemez, günlük işleri verilen görevleri tamamlayamaz.
• Zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınır.
• Eşyalarını kaybeder.
• Dış uyaranlar dikkatini kolayca dağıtabilir.
• Günlük etkinliklerde unutkandır.

Aşırı Hareketlilik ve Dürtüsellik Belirtileri:

• Oturduğu yerde hareketsiz duramadığı için kıpırdanır, ellerini ve ayaklarını vurur.
• Oturması gereken ve oturmasının beklendiği durumlarda kalkar.
• Uygunsuz ortamlarda koşturur, bir yerlere tırmanmaya çalışır.
• Boş zaman etkinliklerinde sessiz duramaz, sessiz oyunları oynayamaz.
• Her an hareket halindedir.
• Aşırı konuşur.
• Sorulan sorulara soru tamamlanmadan hemen cevabını yapıştırır.
• Sırasını bekleyemez.
• Başkalarının sözünü bitirmesini bekleyemez, araya girer.

Yukarıda belirtilen belirtilerin 12 yaşından önce başlamış olması ve birçok ortamda kendini gösteren birçok bulgunun görülmesi gerekmekte, aynı zamanda bu belirtilerin toplumsal düzeni ve okuldaki işlevselli bozuyor olması gerekmelidir.

Diğer Bireylerden Farkı Nedir?

Bireylerin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) yaşamasının sebebi beyindeki yapısal ve işlevsel farklılıklar olabilir. DEHB tanısı konmuş kişilerin beynindeki dikkat, planlama, değerlendirme, hatırlama ve geleceği öngörme işlemlerinden sorumlu bölgelerinde yapısal ve işlevsel sorunlar olabilmektedir. DEHB’li kişilerin beyinlerindeki temel nörokimyasal fark, dopamin ve/veya norepinefrin düzeylerinin beynin ilgili bölümlerini harekete geçirmekte yeterli olmamasıdır. Yapılan çalışmalarda bu bireylerin beyinlerinin ön bölgelerinin daha az kullandığı, daha az glukoz kullandığı yani yeterince aktif çalışmadığı gözlenmiş. Yani hareketlilikleri beynin kronik olarak az uyarılmasından kaynaklanıyor. Tedavi olarak uyarıcı ilaçların verilmesinin sebebi de budur.

Temel sorun ne?

• Bir şey yapmadan önce düşünmeleri için durup beklemelerini sağlayan sistem (frontal lob-prefrontal kortex) iyi çalışmaz.
• Frene basma özellikleri yoktur.
• Hatalardan ders almazlar, geçmişteki başarıları örnek almazlar.
• Davranışlarının sonucunu düşünmeden hareket eder ve davranışlarını yönlendiremezler.
• Olaylar karşısında ilk olarak duygusal tepkilerini ortaya koyarlar.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Tedavisi

DEHB, çocuğun hayatının işlevselliğini birden fazla alanda etkilediğinden tedavisinin de kapsamlı olması gerekmektedir. Aile okul ve hekim arasında sıkı bir iş birliği olmalıdır. Öğrenmeyle ilgili sorunlar yanında arkadaşlıklarda yaşanan sorunlar ve kurallara uyma güçlüğü, aile ve okulun ortak sağlıklı yaklaşımlarıyla aşılabilir. İyi bir tedavi; ilaç, psikoterapi ve psikososyal tedavileri kapsar.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Yaşayan Öğrencilerin Güçlü Yönleri

DEHB tanısı konmuş öğrenciler okulda, evde ve sosyal alanlarda birçok sorunla karşılabilirler. Bu öğrencilerin akranları, öğretmenleri, ebeveynleri, kendileri ve çevrelerindeki insanlar ile pek çok problem yaşayabildikleri bilinen bir durumdur. Bunun yanında birçok yönden güçlü oldukları da bilinen bir gerçektir. Öğretmenler ve ebeveynler DEHB tanısı konmuş çocukların güçlü yönleri hakkında bilgi sahibi olduklarında bu çocuklara karşı bakış açılarını değiştirebilmektedir. DEHB tanısı konmuş öğrencilerin meraklı, heyecanlı, enerji dolu olmaları, iletişim kurmakta sıkıntı çekmemeleri, sosyal problemlerde oldukça duyarlı olmaları, risk almaktan çekinmemeleri gibi birçok olumlu özellikleri mevcut durumdadır.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Yaşayan Öğrenci Ebeveynlerine Öneriler

• DEHB tanısı konmuş çocuğa sahip ebeveynler durumu kabul etmeli, diğer çocuklara oranla bazı zorluklar yaşayacaklarını bilmelidirler. Sorunu ne kadar çok bilir ve kabul ederseniz sorunla o kadar etkili şekilde mücadele edersiniz.
• Çocuğun alışkanlık ve davranışlarına yönelik, yaş ve gelişim düzeyine göre kurallar oluşturun. Bunları oluştururken, çocukla iş birliği halinde ortak karar alın. Mümkün olduğu kadar net ve kesin olun, uygulamadan taviz vermemeye çalışın.
• Çocuğun yapamadığı şeylere karşı suçlayıcı olmayın. Bazen çocuğa karşı sabrı tükenen ebeveynler her şeye bağırmaya, tepki göstermeye başlayabilir; yasaklar ve cezalar artar. Sonuçta aile içindeki gerginlik artar ve çocukla olan ilişki bozulur. Ayrıca devamlı çocukla uğraşmak yorgunluk ve umutsuzluk gibi duyguların yoğunlaşmasına sebep olabilir.
• Göz teması kurmak iletişimde her zaman önemlidir. Çocuğunuzla konuşurken tepeden değil, göz hizasında konuşmanız daima daha etkili olacaktır.
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu hakkında bilgi edinin. Ne olduğunu, sebeplerini ve sonuçlarını bilen ebeveynler çocuğun var olan davranışlarının kendi elinde olmayan bir durumdan kaynaklandığını bilerek çocukla olan ilişkilerini daha sağlam temellere oturtacaktır.
• Sevginizi fiziksel olarak belli etmekten; omzunu sıvazlamaktan, kucaklamaktan, öpmekten çekinmeyin ancak abartıdan da kaçının.
• Çocuğunuza hiçbir zaman onu olumsuz etkileyecek tembel, aptal, yaramaz, inatçı, beceriksiz, huysuz, aksi gibi ithamlarda bulunmayın.
• DEHB tanısı konmuş çocuğunuzdan her zaman mükemmellik beklemeyin, ufak hatalarını büyütmeyin, bazı hatalarını görmezden gelmekten çekinmeyin.
• Çocuğun çok ağır davranış sorunları olsa dahi kendine özgü yetenek ve becerileri olacaktır. Olumlu özelliklerini ortaya çıkarmak ve teşvik etmek ebeveynlerin görevidir.
• DEHB tanısı konmuş bir çocuğa sahip ebeveynin, çocuğun öz kontrol yetisinin daha düşük olduğunu kabul etmesi gerekir. Çocuğun kasıtlı olarak ve sadece sinirlendirmek için bazı davranışları sergilemediğini kabullenmek gerekir. Böylece, ebeveynlerin çocuğa karşı davranışları ve çocuğun davranışlarına karşı bakış açıları değişecek; ona daha olumlu yaklaşabileceklerdir.
• Çocuğa bağırmak, alay etmek, söylenmek ve çocuğu iğnelemek sadece çocuğun kendini değersiz hissetmesine neden olup davranış sonuçlarını artıracaktır.
• DEHB tanısı konmuş çocuklar çevreleri tarafından sevilmediği ve istenmediği duygusuna kolayca kapılabilirler. Bu noktada çocuklar dolu ve kaliteli zaman geçirmeniz; sağlıklı bir ebeveyn çocuk ilişkisi kurmanız çocuk için çok önemlidir. Çocuğunuzla vakit geçirirken onun seçtiği oyuncaklarla, onun idaresindeki bir oyunu oynamaktan çekinmemelisiniz.
• DEHB tanısı konmuş çocuklar için ilaçlar faydalıdır ancak öğretmenlerinin, okul idaresinin ve ailenin bilinçli tavırları da tedavi için olmazsa olmaz niteliğindedir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile ilgili Film ve Kitap önerileri

• Bokstavsbarn (Dökülen Harfler) adlı kısa film
• Mommy (2014)
• Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite- Prof. Dr. Eyüp Sabri Ercan
• Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olan Çocuklar için Alıştırma Kitabı- Lawrence E. Shapiro

Bu makale İTÜ ETA Vakfı Doğa Koleji rehberlik birimi tarafından yazılmıştır.